Cua, một cái tên nghe rất nông dân bởi bản thân ông sinh ra trong một gia đình thuần nông bên những đồng lúa mùa thuộc ấp Giầy Lăng, xã Hòa Đông (Vĩnh Châu, Sóc Trăng). Cả sự nghiệp khoa học của kỹ sư Hồ Quang Cua gần như chỉ gắn liền với duy nhất cây lúa. Từ ông, một bộ sưu tập hơn 20 giống lúa thơm mang tên ST đã ra đời.

Ông Cua cũng không biết mình bắt đầu mê cây lúa từ khi nào, chỉ biết đau đáu nhớ về tuổi thơ của mình gắn liền với những ngày lội ruộng kéo mạ, cấy lúa với cha anh. Chính hạt lúa mùa trên đồng đất Hòa Đông đã nuôi ông khôn lớn nhưng không đủ sức làm quê hương ông giàu lên được bởi năng suất và chất lượng không cao.

Mang trăn trở đó, chàng trai trẻ thi vào khoa nông nghiệp Đại học Cần Thơ. Tốt nghiệp, Hồ Quang Cua trở về với ruộng đồng để rồi biết bao cánh đồng đã in dấu chân... Cua.

Đâu có ruộng, có nông dân là có Cua, cùng đánh vật với ruộng đồng và nhà nông. Người dân Sóc Trăng cũng chỉ biết ông Cua là một kỹ sư giỏi, chịu khó chứ ít ai biết ông là Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Sóc Trăng. Ông đi đồng bất kể lúc nào. Sáng tranh thủ dậy sớm ra đồng, chiều sau giờ làm việc cũng thấy lom khom ngoài đồng nên làm cán bộ cấp sở mà ngón chân vàng khè màu phèn.

Công trình lúa thơm ST của ông Cua là câu chuyện bắt đầu bằng sự tình cờ của chuyến thăm đồng vào một buổi sáng mùa đông 1996. Đang ngắm nghía những hạt lúa VD20 no tròn, bằng cặp mắt nhà nghề, ông phát hiện có những cây lúa lạ, gốc màu tím, hạt thon dài rất đẹp. Lội ngay xuống ruộng, mân mê những bông lúa lạ, mắt sáng lên như người tìm được vật quý bởi “đó là những cá thể VD20 đột biến đầu tiên”, ông kể.

Từ đây, một công trình lai tạo, nhân giống với hàng loạt giống lúa thơm mang tên ST được ra đời. Ông Cua kể: “Sự phát hiện này tình cờ nhưng rất có ý nghĩa đối với công tác lai tạo, nhân giống lúa thơm của Sóc Trăng. Có khoảng 1.050 cá thể đột biến đầu tiên được chúng tôi thu thập và sau đó tiến hành trồng thử nghiệm, rồi cho lai tạo theo nhiều cách khác nhau để chọn những cá thể vượt trội nhất đưa vào sản xuất”.

Công việc lai tạo không hề đơn giản vì thiếu nhiều trang thiết bị, dụng cụ hỗ trợ và nhất là tiêu chuẩn về giống lúa thơm của VN lúc này vẫn chưa có. Ông cho biết: “Lúc đó thiếu nhiều thứ lắm nhưng cái gì tự chế được thì mình chế, cái gì chưa có thì “mượn tạm” của người khác. Trong công tác giống, nếu thiếu các tiêu chí về giống cũng như người đi biển thiếu la bàn. Bởi vậy chúng tôi “mượn tạm” tiêu chí lúa thơm BE.2541 của Thái Lan để thực hiện”.

Sau này một cộng sự của ông Cua là thạc sĩ Trần Tấn Phương còn phát minh ra phương pháp đánh giá mùi thơm rất nhanh chóng và hiệu quả. Thông qua tiêu chí mùi thơm, ông Cua cùng các cộng sự loại được những giống lúa không đạt chuẩn rất nhanh. Công việc ngày càng tiến triển, đến nay ngành nông nghiệp Sóc Trăng tự hào có được bộ sưu tập giống lúa ST từ 1-20 và một giống ST3 đỏ.

Từ những giống lúa thơm ST, nhiều nông dân đã làm giàu và ngay thời điểm giá lúa xuống thấp nhưng giá lúa thơm ST vẫn vững vàng ở ngôi cao nhất. Đặc biệt, từ đầu năm 2009 đến nay lúa ST5 do ông Cua lai tạo ra bán được giá cao hơn các giống khác trồng trên đồng đất Sóc Trăng từ 500-700 đồng mỗi ký nên mỗi hecta nông dân thu lãi ròng trên 20 triệu đồng.

Để chọn được những giống lúa thơm phù hợp với người tiêu dùng, ngoài việc áp dụng các tiêu chí BE.2541, ông Cua còn tổ chức những cuộc hội thảo, tham quan đánh giá giống và những cuộc thi “cơm nào ngon hơn”, “cơm ngon thương hiệu Việt”... tại các cuộc triển lãm, hội chợ trong và ngoài tỉnh nhằm quảng bá cho lúa thơm ST. “Nghiên cứu là một lẽ nhưng nếu không quảng bá sẽ không ai biết mình đang có giống lúa thơm cho gạo ngon không thua gì gạo Thái Lan”, ông Cua chia sẻ.

Không chỉ vừa nghiên cứu lai tạo, nhân giống hay quảng bá thương hiệu, ông Cua còn là người tiên phong trong việc đưa chế phẩm sinh học vào quy trình sản xuất lúa thơm ST để sản phẩm không chỉ ngon mà còn an toàn cho người tiêu dùng và thân thiện với môi trường. Và cũng chính ông Cua đã làm sống lại mô hình “con tôm ôm cây lúa” trên những vùng đất nuôi tôm kém hiệu quả trước đây. Tấm Huân chương Lao động hạng Nhất do Chủ tịch nước trao tặng là một phần thưởng xứng đáng cho công trình nghiên cứu, lai tạo lúa thơm ST của Hồ Quang Cua.

Trao đổi với VnExpress.net, ông Trần Văn Hào - Trưởng Ban Thi đua khen thưởng tỉnh Sóc Trăng - cho biết tỉnh này đang lập thủ tục đề nghị Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Anh hùng lao động bởi ông Cua có công lao rất lớn trong việc nghiên cứu các giống lúa thơm xuất khẩu có giá trị cao.

Không còn trẻ nhưng ông nói tình yêu cây lúa trong ông luôn mãnh liệt như “mối tình đầu tiên”. Theo ông, “mối tình” với cây lúa mang tên ST đã trở thành một phần máu thịt, là mục tiêu mà ông đang hướng tới với mong muốn đem lại danh tiếng cho hạt gạo Sóc Trăng đến con đường vinh danh “hạt ngọc Việt” nhằm đem lại cho nông dân nguồn thu nhập xứng đáng với công sức mà họ bỏ ra. Và theo ông đó chính là cách để trả nợ hạt lúa quê hương từng nuôi Hồ Quang Cua khôn lớn.