Từ xa xưa, biển Việt Nam nằm trên con đường mậu dịch, có tên gọi “Con
đường tơ lụa” trên biển. Nhiều tàu buôn đã từng đi lại trên “con đường
tơ lụa” trên biển qua hải phận Việt Nam để tới các nước Đông Nam Á, Tây
Á, Đông Phi, Châu Âu… Trong số đó, đã có những con tàu vĩnh viễn nằm
lại dưới đáy đại dương và mang theo nó nhiều điều bí ẩn.
Tàu cổ Hòn Dầm là con tàu được phát hiện rất sớm. Từ những năm 1970, ngư
dân ven biển xã An Thới, Phú Quốc ra khơi đánh bắt cá cách đảo Hòn Dầm
5km, thỉnh thoảng họ kéo lên được những đồ gốm sứ cổ, có hoa văn trang
trí đẹp. Dù vậy, vào thời đó, thú chơi cổ vật chưa thịnh hành, nên sự
việc này không được chú ý.
Nhiều cổ vật
Và thế là, cổ vật trên những chiếc tàu bị đắm khi đi qua vùng biển Đông,
thuộc hải phận Việt Nam vẫn nằm yên dưới lòng đại dương. Thế rồi, đến
những năm 1990, 1991 rộ lên phong trào ngư dân đi săn tìm cổ vật, từ
đó, các con tàu cổ dưới đáy đại dương mới thu hút sự quan tâm của công
luận.
Trước thực trạng nhiều cổ vật bị ngư dân vớt lên và bán, tháng 5.1991,
UBND tỉnh Kiên Giang quyết định thu hồi, quản lý số cổ vật này và thành
lập Ban chỉ đạo khai quật tàu cổ Hòn Dầm. Tàu ở độ sâu khoảng 10m. Tàu
bằng gỗ còn khá nguyên vẹn, dài 30m, rộng 7m. Hàng hóa trên tàu chủ yếu
là gốm sứ men màu xanh ngọc và một số men khác như màu chì, màu da lươn,
vàng, nâu… có xuất xứ từ Thái Lan, vào thế kỷ XV. Số lượng cổ vật
10.000 cái, với nhiều loại hình.
Tại Bà Rịa-Vũng Tàu, ngay sau khi phát hiện tàu đắm cổ Hòn Cau, UBND
tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu đã kịp thời báo cáo và xin phép khai quật trong
những năm 1990 - 1992. Đây là con tàu đầu tiên được khai quật ở Việt
Nam. Tàu nằm ở tọa độ 08˚38' 15" vĩ Bắc, 108˚48'50" kinh Đông, vùng biển
gần đảo Hòn Cau, ở độ sâu 40m. Tàu bằng gỗ, kích thước 32,7 x 9m, bị
vùi sâu trong lớp cát từ 0,6 đến 1m. Công ty trục vớt cứu hộ Việt Nam
(Visal) được giao nhiệm vụ trục vớt cùng với sự tham gia của các nhà
khảo cổ học trong và ngoài nước. Số lượng cổ vật được đưa lên bờ gần
60.000, chủ yếu gốm sứ có nguồn gốc từ Trung Quốc như lò Cảnh Đức Trấn,
Sơn Dầu. Trên tàu còn một số đồ dùng của thủy thủ đoàn: khay, ấm đun
nước, cân tiểu ly, gương đồng, ấn triện…
Tại Cà Mau, mùa hè năm 1998, cũng đã phát hiện được một tàu cổ trong
vùng biển huyện Trần Văn Thời, tỉnh Cà Mau, cách mũi Cà Mau về phía Nam
90 hải lý. Con tàu này do ngư dân vùng biển Phan Thiết (Bình Thuận) đánh
cá ở ngư trường Cà Mau phát hiện và tổ chức khai quật trái phép hàng
ngàn cổ vật.
Do điều kiện về thời tiết nên tàu cổ Cà Mau phải tiến hành khai quật hai
đợt. Đợt một từ tháng 8/ 1998 đến tháng 1/1999. Đợt hai từ tháng 4 đến
tháng 6/ 1999. Các chuyên gia khảo cổ học Bảo tàng Lịch sử Việt Nam được
giao chủ trì khai quật con tàu cổ Cà Mau cùng với đối tác là Visal.
Tàu bằng gỗ kim giao, kích thước (24 x 8)m. Trên thân tàu có nhiều vết
cháy và hàng hóa trên tàu bị lửa cháy làm biến dạng hoặc dính lại thành
từng cục. Đây là con tàu có số lượng cổ vật khá lớn, gần 500.000 tiêu
bản. Hàng hóa trên tàu chủ yếu gốm sứ men trắng vẽ lam từ lò Cảnh Đức
Trấn - Giang Tây và gốm men nhiều màu của lò gốm dân gian Quảng Châu
(Trung Quốc). Cổ vật có loại hình, kiểu dáng và hoa văn phong phú, sinh
động vào thời nhà Thanh.
